رسول جعفريان (برگرفته از پايگاه اطلاع‌رسانی كتابخانه تخصصی تاريخ اسلام)
سالهاست که آستان قدس رضوی يکی از بهترين اشيای موزه‌ای خود را که کتيبه سنگی بسيار زيباست و به عنوان سنگ قبر امام رضا عليه السلام شهرت يافته، به عنوان يک تحفه فرهنگی نفيس در کارهای تبليغاتی مورد استفاده قرار می‌دهد.
اين سنگ زيبا که کتيبه‌ای متعلق به سال 516 هجری است، به عنوان سنگ قبر امام رضا - عليه السلام - معرفی شده و از روی آن دهها نوع تنديس به شکل‌های مختلف ساخته و تقديم دوستداران و علاقه‌مندان شده است. به علاوه، چاپهای مختلفی از آن در مجلات و روزنامه‌ها و جلد کتاب‌ها ارائه شده است.
اين روزها که به مناسبت مراسم تکريم حضرت استاد شيخ عزيزالله عطاردی مشغول مرور بر آثار ايشان به خصوص تاريخ آستان قدس رضوی و فرهنگ خراسان بودم، دريافتم که اين مسأله در آثار ايشان نيز منعکس شده است. استاد عطاردی در کتاب تاريخ آستان قدس رضوی ج 1، ص 64 گزارشی از اين کتيبه را آورده‌اند.
هم‌چنين در کتاب فرهنگ خراسان، ذيل تخريب بقعه امام رضا عليه السلام در سال 510 و تلاش مجد الملک قمی برای بازسازی روضه مطهر، اشاره به تاريخ سنگ يادشده يعنی سال 516 داشته و آن را شاهد بر آن گرفته‌اند که وی شروع به تجديد بنا کرده است (فرهنگ خراسان، جزء اول: 55-56).
شايد منشأ اين انتساب، مقاله‌ای در نشريه نامه آستان قدس شماره 20 (نوروز 1344) بوده است که شخصی به نام ع. شبيران در سه صفحه نگاشته و يک صفحه آن تصويری از سنگ مزبور است. ايشان از اين سنگ به عنوان سنگ مزار کثيرالانوار حضرت ثامن الائمة عليه الصلاة و السلام در موزه آستان قدس ياد کرده‌اند. (نامه آستان قدس، شماره 20، ص 78).
اما حقيقت آن است که اين سنگ، نه سنگ قبر امام رضا (ع) بلکه سنگی است که در سال يادشده يعنی 516 در دورانی که شهر يزد در اختيار آل کاکويه شيعی بوده، تراشيده شده و در محلی که به عنوان مشهد يا قدمگاه امام رضا – عليه السلام - در يزد بوده، نصب شده بوده است.
بنابراين، اين سنگ را نه سنگ قبر بلکه از اين پس می بايد «سنگ مقام» ناميد.
بر اساس تحقيقات دامنه‌داری که استاد ايرج افشار کرده‌اند اين سنگ با سه سنگ ديگر، از آثار حجاری قرن ششم يزد است که به دليل اشتراکاتی که در نوع سنگ و حجاری و حتی نام شخصی که دو نمونه آنها را سفارش داده، بايد يقين کرد که سنگ يادشده متعلق به حوزه يزد و صد البته مربوط به قدمگاه امام رضا عليه السلام در اين شهر بوده است.
اين چهار نمونه کتيبه سنگی بدين شرح قابل وصف است.
1- سنگ روستای فراشاه
مسجد مشهد علی بن موسی الرضا در فراشاه يزد واقع در جاده تفت به ده‌شير هم کتيبه دارد که نام يکی از امرای خاندان شيعه کاکويه روی آن ديده می‌شود. متن کتيبه از اين قرار است:
امر بعمارة هذا المشهد المعروف بمشهد علی بن موسی الرضی عليهما السلام العبد المذنب الفقير الی رحمة الله تعالی گرشاسب بن علی بن فرامرز ابن علاءالدوله تقبل الله منه فی شهور سنة اثنا عشر و خمس مائة. عمل عبدالله بن احمد مرة (يادگارهای يزد 1/384)
اين گرشاسب بن علی از آل کاکويه بوده و ميان سالهای 488-513 حکومت کرده است.
2- سنگ مقام متعلق به مسجد فرط
مسجد فُرط مسجدی است که در خيابان امام خمينی يزد واقع شده و شهرت به مسجد يا مشهد علی بن موسی الرضا داشته است. به احتمال بسيار زياد سنگ مقام که در حال حاضر در موزه آستان قدس به عنوان سنگ قبر نگهداری می‌شود، متعلق به مسجد فرط بوده است. متن آن از اين قرار است:
هذا مقام الرضا عليه السلام اقبل علی صلواتک و لاتکن من الغافلين شعبان سنة ست و خمسمائة عمل عبدالله بن احمد مرة. امر بعمارة المشهد الرضوی علی بن موسی الرضا عليه السلام المذنب الفقير الی رحمة الله ابوالقاسم احمد بن علی بن احمد العلوی الحسينی تقبل الله منه. (يادگارهای يزد: 2/917) (در باره مسجد فرط نگاه کنيد: يادگارها 2/210-212)
نکته جالب در دو سنگ پيشگفته آن است که هر دو کار عبدالله بن احمد مرة بوده و با توجه به تاريخ و نام اين شخص، و حتی جنس سنگ، ترديد نبايد کرد که هر دو، در يک جا تراشيده شده است.
سنگ مقام ، پيش از انقلاب به دربار شاه عرضه شده و به دستور شاه، سنگ يادشده همراه با اشياء ديگر خريداری و به آستان قدس اهداء شده است. (يادگارها 2/915)
3- کتيبه مسجد خرانق
از همين قرن ششم يک کتيبه ديگر هم برای مشهد ديگری از رضا عليه السلام در مسجد خرانق موجود است با اين کتيبه:
به تاريخ سنة ست و تسعين و مائه علی بن موسی الرضا اينجا رسيده است و درين مشهد فرو آمذ و مقام کرد و به تاريخ سنة اثنی و تسعين و خمسمائه [592] مشهد خراب بود و از جهد بوبکر بن علی بن ابی نصر رحمه الله فرموذند و به دست ضعيف پرگناه يوسف بن علی بن محمد بنا واکرده شد.
خذايا بر آن کس رحمت کن کی يک بار قل هوالله به اخلاص در کار آنک فرموذ و آنک کرد و آنک خوانذ کند.
کتبه يوسف بن علی بن محمد فی شهر ربيع الاول سنة خمس و تسعين و خمس مائة.
عامه مردم آن بنا را مشهدک می گويند. (يادگارهای يزد: 1/176-177)
4- سنگ موزه فرير گالری واشنگتن
يک سنگ بزرگ ديگر از همان دست در موزه فرير گالری واشنگتن هست که به اعتقاد آقای افشار اين سنگ از مسجد قدمگاه يزد (خيابان امام خميني) که نيمی در خيابان افتاد، دزديده شده و به امريکا برده شده است. (در باره مسجد قدمگاه بنگريد: يادگارها2/274)
متن آن کتيبه از قرار است:
امر بعمارة هذا المسجد المعروف بمشهد علی بن موسی الرضا عليه السلام العبد المذنب الفقير الی رحمة الله تعالی جنيد بن عمار ... فی سنة سبع و اربعين و خسمائة.
روی اين سنگ اسامی چهارده معصوم هست. (يادگارهای يزد: 2/918)
نتيجه گيری
بنابراين، اين چهار کتيبه سنگی با ارزش از دوران آل کاکويه شيعه در ارتباط با امام رضا عليه السلام داريم که مربوط به چند قدمگاه يا مشهدی است که در يزد بوده است. مشهد در اينجا به معنای زيارتگاه است.
يکی در قدمگاه موجود در فراشاه يزد که سرجايش است.
دوم در موزه آستان قدس که به احتمال بسيار زياد از مسجد فرط يزد است.
سوم در خرانق که برجای مانده است.
چهارم در فرير گالری واشنگتن که متعلق به مسجدی است به نام قدمگاه در يزد که در حال حاضر آن مسجد هم در خيابان امام خمينی – پهلوی سابق – قرار دارد.
حجاّر سنگ اول و دوم يک نفر به نام عبدالله بن احمد مره است.
سنگ چهارم هم که در واشنگتن است به صراحت نام مشهد علی بن موسی الرضا دارد که مربوط به همان مسجد مشهد علی بن موسی الرضا در يزد، يعنی مسجد قدمگاه است. حجار اين سنگ هم احمد بن محمد بن احمد اسک است که در چند سنگ ديگر هم از همان ايام در يزد با حجاری وی هست.
محض يادآوری اشاره می‌کنيم که سنگ قبری متعلق از ابوسعد بن محمد بن احمد کدوک از سال 545 موجود است که کار احمد بن محمد ابن اسک دانسته شده و در موزه متروپوليتن نيويورک نگهداری می‌شود (يادگارها: 2/914). لايخفی که اين سنگ قبر بسيار شبيه به سنگ مقام يا همان سنگ قبر معروف است که تصويرش در جلد سوم يادگار ها ص 1313 درج شده است.
اين را هم بيفزاييم که خاندان کاکويه يزد که شيعه بودند، به صورت های ديگری هم با توجه به نفوذی که در دوره سلجوقيان داشتند، اهتمام به آبادانی مشهد داشتند. زمانی که در پی اختلاف يک علوی با يکی از فقيهان توس و برپا شدن آشوب ميان مردم حرم مطهر رضوی آسيب ديد ، يکی از افراد اين خاندان اقدام به بازسازی آن کرده و باروی شهر را در سال 510 می سازد. اين شخص عضدالدين فرامرز بن علی از همين خاندان کاکويه بود.
شرحی در باره اين مطالب را در مقاله آقای سيدی در ميراث جاويدان شماره 38 در باره برج و باروی مشهد می‌توانيد ملاحظه فرماييد.
پخش آنلاین مداحی » فعال سازی