قم در مسير راه هاى اصلى نبوده است

راه هايى كه در قديم از اطراف به قم منتهى مى شد، همچنين راه هايى كه از قم به شهرهاى مجاور قم مى رسيد، در كتب مسالك و ممالك ذكر شده، اما آن طور كه معلوم مى شود، قم مانند امروز سر راه نبوده است، كه مثلا هر كس از خراسان يا از ري مى خواست به فارس و خوزستان و كرمان و عراق برود، ناگزير باشد از قم عبور كند، كسى به قم مى آمد كه يا مقصدش قم بود يا به مناسبت و علتى ترجيح مى داد از اين شهر عبور نمايد.

====================

از رى به اصفهان راهى بود كه گويا از حاشيه كوير مى گذشت و كاشان و قم در كنار اين راه قرار نداشت.

از جمله قرائن اين امر، داستان خروج«مطرف بن مغيره بن شعبه» بر «حجاج بن يوسف» در سال 77 هجرى است، كه مطرف، قم را پايگاه خود قرار داده بود. حجاج به «عدى بن وتاد» فرمانرواى رى نوشت كه با سه چهارم از سپاهى كه در اختيار دارد به جى (اصفهان) برود و از آن جا با سپاه «براء بن قبيصه»، رهسپار جنگ با مطرف (درقم) بشود. ⁽¹⁾

مسلم است كه «عدى» هنگام رفتن از رى به اصفهان از قم عبور نكرد و نمى توانست عبور كند ،زيرا قم و كاشان و اين حدود در اختيار مطرف قرار داشت.

راهي كه «عدى» از آن عبور كرد، احتمالا تا زمان صفويه هم باقى بوده است و بنابر احتمالى، شاه عباس اول در سفر پياده خود به مشهد از همين راه رفته و از كاشان و قم نگذشته است و مورخان دوره صفويه (از جمله اسكندر بيك منشى در عالم آراى عباسى) عبور وى را از قم، متعرض نشده اند.

عبور«شاه عباس» از طبس و ترشيز (كاشمر فعلى) تقريباً مسلم است، اما آيا از راه يزد بوده، كه با خرابى و دشوارى آن راه بعيد به نطر مى رسد، يا از راه معمولى كه از سمنان و دامغان مى گذشته، است؟ به تازگى سندى جغرافيايى به دست آمده كه شهرها و نواحى مسير شاه عباس را در سفر مشهد (ظاهراً همين سفر پياده) معين كرده است; به موجب اين سند، وى از قم نيز گذشته است.

سند مزبور، نقاط بين راه شاه عباس را در سفر مشهد چنين نوشته است: كاشان، قم، ساوه، قزوين، خار(خوار ازتوابع رى)، سمنان، ييلاق، دامغان، سبزوار، مزينان ملك جام كريلو، طبس، خراسان (مشهد). ⁽²⁾

از اين گذشته، در نقشه و صورتى كه «ابن حوقل» از ناحيه جبال رسم كرده، كاملا مشخص است كه قم و كاشان در سر راه معمولى رى به اصفهان نبوده است. ⁽³⁾ ابن رسته و ابن خردادبه نيز در شرح منازل ميان راه بغداد به رى، نامى از قم نبرده اند. ⁽⁴⁾