از زمان خاکسپاری امام رضا(ع) در باغ حُميدبن‌قحطبه و پيدايش آرام‌آرام شهری به نام مشهد، نامداران فراوانی سر بر آستان حرم نهاده و آن را شهر هزار مزار ساخته‌اند، که اينک جز شماری اندک، نشانی از آنان در رواق‌ها و صحن‌های حرم نمايان نيست و می‌سزد که نام و ياد آنان، به گونه‌ای، برای بازديدکنندگان زنده بماند و برگی از دفتر تاريخ زندگانی آن مشاهير برای امروزيان گشوده شود تا خاطرات تلخ و شيرينشان، بيش از اين، در تاريکنای زمان به بی‌‌رنگی نگرايد.
شبکه امام رضا(ع) به همين منظور بر آن است تا در حد توان يادکردی از اين همسايگان خورشيد را در پايگاه خود بياورد و خوانندگان و زائران گرامی را با شمه‌ای از زندگانی آنان آشنا سازد.
1- آشتيانی ـ مرتضی (1281 – 1365 ق)
آيةالله حاج شيخ مرتضی آشتيانی فرزند آيةالله حاج ميرزا محمدحسن، از علمای نامور سده چهارده هجری است. وی همزمان با درگذشت شيخ مرتضی انصاری (استاد پدرش) به دنيا آمد، و از همين رو، مرتضی نام گرفت. مقدمات و سطوح درسی را نزد پدر آموخت، دوره فقه و اصول را در نجف اشرف نزد ميرزا حبيب‌الله رشتی و ميرزا حسين نوری و حاج ميرزا خليل و آخوند خراسانی گذراند و در اخلاق از شاگردان شيخ محمد بهاری بود.
همزمان با انقلاب مشروطيت به تهران بازگشت و در حوادث مسجد شاه و رخدادهای بانک روس و لغو امتياز آن، نقش‌آفرين بود؛ به همين دليل، به فرمان عين‌الدوله از توليت مدرسه خان مروی و امامت مسجد خازن الملک برکنار شد.
سال 1340 ق. به مشهد آمد و به تدريس و اقامه جماعت پرداخت و به سال 1353 ق (1314 ش) در پی رويداد مسجد گوهرشاد، مشهد را ترک کرد و به زاويه‌ای در حرم حضرت عبدالعظيم رفت. با فروپاشيدن دولت رضاخان، در سال 1360 ق به عتبات کوچيد و دو سال در کربلا تدريس کرد، اما به دليل بيماری به ايران بازگشت و در مشهد ماندگار شد و سرانجام در سال 1365 ق در سن 84 سالگی درگذشت و در رواق دارالسعاده، پايين پای ضريح منور امام رضا(ع) دفن شد.
2ـ آقابزرگ حکيم ـ محمدتقی (م 1315 ش)
محمدتقی ميرزا عسکری، معروف به آقابزرگ حکيم، فرزند ميرزا ذبيح‌الله و نوه ميرزا مهدی شهيد دروس ابتدايی را در مشهد فرا گرفت و برای ادامه تحصيل و شرکت در دروس حکيم نامور ميرزا ابوالحسن جلوه و ميرزا هاشم گيلانی اشکوری راهی تهران شد.
در اوج جنبش مشروطه به نجف رفت و بر آخوند خراسانی وارد شد و در محضر وی به شاگردی نشست و پس از فراگيری دروس وی، در سال 1292 ش به مشهد بازگشت و 23 سال باقيمانده عمر خود را در اين شهر ماند و در خانه به تدريس آموخته‌های خود پرداخت و بزرگانی همچون حاج آقا حسين قمی، ميرزا محمد آقازاده، سيد محمدتقی مدرس رضوی، حکيم الهی قمشه‌ای، حاج شيخ محمود حلبی، حاج شيخ مجتبی قزوينی و ديگران در شمار درس‌آموزان او بودند. آقابزرگ به صراحت لهجه، آزادمنشی و وارستگی نامور بود، تند صحبت می‌کرد، در شبانه‌روز به يک وعده خوراک بسنده می‌کرد و کرامت انسانی خود را با چيزی معامله نکرد. وی در جمادی الثانی سال 1355 ق برابر با 1315 ش. در مشهد درگذشت و بنا به وصيت خود، در دامنه شرقی کوهسنگی به خاک سپرده شد.
3- آملی ـ محمدتقی (1304 – 1391 ق)
آيةالله حاج شيخ محمدتقی آملی فرزند آيةالله حاج شيخ محمد بن علی، از علمای نامدار عصر حاضر است که سال‌ها در تهران به خدمات علمی و فرهنگی پرداخته است. وی به سال 1304 ق، در سالروز ولادت امام رضا(ع) در تهران زاده شد و در همان جا به تحصيل پرداخت. در سال 1339 ق به نجف رفت و چهارده سال از محضر بزرگانی همچون نايينی و اصفهانی و فيروزآبادی و کمپانی و عراقی بهره برد. سال 1352 ق به تهران بازگشت و در مسجد مجدالدوله به اقامه جماعت پرداخت و در منزل خود کرسی تدريس داشت.
در روز 29 شوال 1391 ق پس از اقامه دو رکعت نماز و سلام به مولايش اباعبدالله (ع)، در تهران به رحمت ايزدی رفت و پيکرش به مشهد مقدس انتقال يافت و در باغ رضوان، در جوار مرقد امام رضا (ع) به خاک سپرده شد. اين قبرستان ( در حد فاصل خيابان‌های طبرسی و شيرازی) اينک تخريب شده و در شمار بناهای اطراف حرم مطهر قرار گرفته است.
4- آملی ـ ضياءالدين (1283 – 1361 ش)
آيةالله حاج آقا ضياءالدين آملی فرزند آيةالله حاج شيخ محمد تقی، از دانشمندان وارسته دوران معاصر است. وی در تهران زاده شد و همراه پدر به نجف رفت و در محضر بزرگانی چون آيةالله سيد ابوالحسن اصفهانی، ميرزا حسن نايينی، آقا ضياء عراقی و ديگران زانو زد و در سی سالگی به اجتهاد رسيد.
پس از ازدواج با دختر آيةالله حاج آقا حسين قمی به ايران بازگشت و در تهران و آمل به تدريس و تبليغ و تربيت نفوس پرداخت. به نمايندگی از آيةالله بروجردی به مصر رفت و برای راه‌اندازی کرسی درس فقه شيعه در دانشگاه الازهر تلاش بسياری کرد، ولی از آن جا که توفيقی برای اين کار نيافت به تهران بازگشت.
در کهن‌سالی از سفر باز نمی‌ايستاد و همواره برای عرض ارادت به پيشگاه امام رضا(ع) راهی مشهد می‌شد. در اوج انقلاب اسلامی ايران، از هيچ کوششی برای پيروزی آن دريغ نکرد. در سال 1402 ق (1361ش) پس از مدت درازی بستری شدن در تهران، درگذشت و پيکرش پس از انتقال به مشهد مقدس، در ايوان طلای حرم مطهر امام رضا(ع) مدفون شد.
5ـ آيةالله زاده خراسانی ـ مهدی (1292 – 1364 ق)
ميرزا مهدی معروف به آيةالله زاده خراسانی، فرزند آخوند ملا محمد کاظم خراسانی در نجف به دنيا آمد. استاد مقدمات و سطح وی شيخ زين العابدين شاهرودی بود و چندی نيز در درس پدر حضور يافت و در سال 1319 ق به ايران آمد و مورد استقبال مردم واقع شد. با مظفرالدين شاه ديدار کرد، به مشهد آمد و پس از آن به نجف بازگشت و در آغاز جنبش مشروطه، برای استقرار آن کوشش فراوان کرد. به سال 1327 ق و پس از اولتيماتوم روس، آماده حرکت از نجف شد که با درگذشت ناگهانی پدر، مجبور شد جامه عزا بر تن کند و همراه علما و مردم از نجف بيرون آيد، به کاظمين برود، از سوی علمای بزرگ عصر خود به رياست هيأتی برگزيده شود که ميرزای حسين نايينی و شيخ عبدالحسين رشتی و سيد ابوالحسن اصفهانی و ديگران عضو آن بودند، و برای همکاری با دولت ايران در بيرون راندن روس‌ها راه تهران را در پيش گيرد. اما با پيامی که در کاظمين دريافت کرد و آگاهی يافت که قشون روس بيرون رفته است، همه افراد هيأت به نجف بازگشتند.
وی در سال 1342 ق در جريان اعلان جنگ علمای عراق با انگليس، همراه علمای تبعيدی به ايران آمد و پس از چندی، به بغداد بازگشت و با ملک فيصل اول، پادشاه عراق ديدار کرد و امکان مراجعت علما را فراهم ساخت.
به سال 1324 ق، در آخرين سفر به ايران، بيمار شد و در تهران درگذشت، پيکرش را به مشهد آوردند و در رواق دارالسعاده حرم مطهر امام رضا(ع) به خاک سپردند.
6ـ ابن ابی جمهور احسائی ـ محمد (زنده تا سال 904 ق)
محمد بن زين‌الدين بن علی بن ابراهيم بن حسام‌الدين بن ابی‌جمهور احسائی، از علمای نامدار شيعه در احساء به دنيا آمد و در همان جا به تحصيل آغازيد. سپس به نجف اشرف کوچيد و نزد اساتيد آن ديار به فراگيری علم پرداخت و سال 877 ق راهی حج شد، آن گاه چندی در شام ماند و همچون دانشمند هم‌عصر خويش محقق کرکی، از محضر شيخ‌الاسلام علی بن هلال جزايری سماع حديث کرد و سرانجامن به خراسان آمد.
وی در فقه و حديث و کلام تخصص داشت و صوفی‌مشرب بود و کتاب‌هايی در اين زمينه نوشت؛ زادالمسافرين و شرح آن کشف البراهين از آثار اوست که در مشهد نوشته است. .وی گفت‌وگوهايی با فاضل هروی، يکی از علمای عامه داشته، که شرح آن در کتاب مناظره ابن ابی‌جمهور آمده است. به رغم تبحر وی در فقه و کلام و حديث، همواره مورد اعتراض گروهی از بزرگان فقهای شيعه بود؛ شايد بيشتر از آن رو که به تصوف گرايش داشت و از بازگويی روايات عامه خودداری نمی‌کرد. وی در سال 896 ق، برای آخرين بار به مشهد آمد و پس از فوت، در کنار مرقد منور امام رضا(ع) به خاک سپرده شد.
7ـ اديب نيشابوری ـ عبدالجواد (1281 ـ 1344 ق)
ميرزا عبدالجواد در بيژن‌گرد، از روستاهای نيشابور زاده شد، در کودکی چشم راست خود را از دست داد، اما با قدرت حافظه خود دانش‌آموزی را شروع کرد و به تشويق پدرش ملاحسين، ابتدا راهی نيشابور شد، و در سال 1297 به حوزه مشهد آمد. ابتدا در مدرسه خيرات‌خان، آن گاه در مدرسه فاضل‌خان و سرانجام در مدرسه نواب ساکن شد و بسياری از کتب را بدون استاد فرا گرفت و فقه و اصول و حکمت و کلام را در محضر اساتيد آموخت و به نيشابور بازگشت، اما با درگذشت پدر، در سال 1310 ق بار ديگر راهی مشهد شد و تا پايان عمر در مشهد ماند.
وی انسانی سخت‌کوش بود و با اين که از بينايی اندکی بهره داشت، هرگز مطالعه را واننهاد و گاه تا سپيده صبح از خواندن دست نمی‌کشيد. دانسته‌های ادبی و تاريخی او ديگران را شگفت‌زده کرده بود، در حکمت الهی و طبيعی، انديشه‌های ملاصدرا را می‌پسنديد، در نجوم و جبر و مقابله و حساب و هندسه نيز از دانايان بود و با تئوری‌های موسيقی نيز آشنايی داشت. او تمام قاموس و برهان قاطع را از حفظ داشت و افزون بر دوازده هزار بيت از سروده‌های شاعران عرب جاهلی را به خاطر سپرده بود و هر شعری را با همان حال و هوای سرايش و با لهجه‌ای دلنشين و سحرانگيز می‌خواند.
قناعت و مناعت طبعش زبانزد بود، همسر نگزيد و زندگی را تنها به پايان برد. زندگی سامان‌يافته‌ای داشت و برای هر کار، از جمله تشرف به حرم مطهر امام رضا(ع)، برنامه خاصی تدوين کرده بود. در بيشتر درس‌های او فراتر از سيصد دانش‌اندوز شرکت می‌کردند.
چهره‌های برجسته‌ای همچون ملک‌الشعرای بهار، بديع الزمان فروزانفر، محمد پروين گنابادی، محمد تقی مدرس رضوی، محمود فرخ، محمد تقی اديب، محمد علی بامداد، سيد جلال الدين تهرانی، سيد جسن مشکان طبسی، که هر يک در زمينه‌ای آوازه يافته‌اند، در شمار شاگردان مکتب ادبی او بودند. توجه وی به رخدادهای سياسی روزگارش، در اشعاری که از او به جا مانده بازتاب يافته است.
بيماری او را از حجره و مدرسه جدا کرد و تا پايان عمر شصت و سه ساله‌اش در بيمارستان خوابيد. هنگامی که يکی از شاگردانش به درخواست او، معلقه امرؤالقيس را بر بالينش می‌خواند و او خود آن را زمزمه می‌کرد، در صبح روز جمعه ششم خرداد 1305 ش، برابر با 15 ذیقعده 1344 ق درگذشت و پيکرش در پای ديوار غربی رواق دارالسياده حرم مطهر امام رضا(ع) به خاک سپرده شد.
8- اديب نيشابوری ـ محمدتقی (1315ـ1396ق)
شيخ محمدتقی اديب نيشابوری، مشهور به اديب دوم فرزند اسدالله، در خيرآباد، از بلوک عشق‌آباد نيشابور به دنيا آمد. نخست از پدر خواندن و نوشتن آموخت، و در 18 سالگی به فرمان پدر راهی مشهد شد، و از محضر شيخ عبدالجواد اديب اول، بهره فراوان برد و در آموختن ادبيات عرب، فارسی، منطق، فلسفه، رياضيات، تفسير، حديث، رجال، فقه، اصول، طب، علوم غريبه و علوم جديد، رنج بسيار کشيد.
در سال 1341 عنوان مدرّسی آستان قدس را پذيرفت و هفت سال در آرامگاه شيخ بهائی بر کرسی تدريس نشست اما از آن گاه که پايش آسيب ديد، در منزل درس می‌داد.
انسانی آزاده و عارف مسلک بود و به امور دنيوی هيچ اعتنايی نداشت و از تملق و چاپلوسی به‌شدت دوری می‌جست.
وی در 21 آذر 1355 ش برابر با 20 ذی‌حجه 1396 ق، در 81 سالگی بدرود حيات گفت و در زاويه غربی صحن عتيق (انقلاب) دفن شد.
شرح حال مفصلی از او را در اين‌جا بخوانيد.
9- اردبيلی ـ سيد يونس (1296-1377ق)
آيةالله حاج سيد يونس اردبيلی، فرزند سيد محمدتقی در اردبيل به دنيا آمد و پس از آموختن مقدمات درسی در شهر خود، به زنجان رفت و در حدود سال 1310 ق راهی نجف شد و همزمان با پيگيری جنبش مشروطه، در محضر آخوند خراسانی و ديگر بزرگان به تحصيل پرداخت. سپس به کربلا رفت تا به درک محضر ميرزا محمدتقی شيرازی نايل شود. در آن جا مورد توجه استاد قرار گرفت و ابتدا رسيدگی به امور طلاب و آن گاه سرپرستی امور حوزه نجف به وی واگذار شد. در سال 1348 ق دچار چشم‌درد شد و به اردبيل بازگشت و پنج سال پس از آن به مشهد آمد و به تدريس و اداره امور دينی شهر پرداخت.
در رويارويی با جريان کشف حجاب، خانه وی کانون برنامه‌ريزی علمای شهر بود و پس از رخداد مسجد گوهرشاد هم آخرين نشست عالمان مشهد در 23 خرداد 1314 ش در منزل وی برپا شد. پس از همان جلسه بود که او و تنی چند از علمای شهر بازداشت و راهی تهران شدند.
پس از آزادی به اردبيل بازگردانده شد و با فروپاشی دولت رضاخان در شهريور 1320 ش برای ايستادن در برابر فعاليت‌های توده‌ای‌ها به مشهد بازگشت. در جريان نهضت ملی شدن نفت نيز خانه وی محل گردهمايی و آمدوشد فعالان سياسی بود. پس از يک سفر به نجف و حضور در محافل علمی آن حوزه و بازگشت به تهران و چندی ماندن در بستر بيماری، در تهران درگذشت و جنازه‌اش به مشهد آورده شد و در رواق دارالسعاده مدفون گرديد.
10- اصفهانی نخودکی ـ حسنعلی (1279-1361 ق)
حاج شيخ حسنعلی مقدادی اصفهانی، معروف به نخودکی فرزند ملاعلی اکبر در اصفهان زاده شد. با همت پدر، سحرخيزی و راز و نياز سپيده‌دمان را آموخت و از پانزده سالگی تا پايان عمر، سه ماه رجب و شعبان و رمضان و همه ايام البيض را روزه می‌گرفت و شب‌ها را تا صبح زنده می‌داشت.
زبان و ادب عرب را در اصفهان فرا گرفت و فقه و اصول و منطق و فلسفه را نزد آخوند ملا محمد کاشی و ميرزا جهانگيرخان قشقايی آموخت، تفسير را در محضر حاج سيد سينا پدر سيد جعفر کشفی و تنی چند از دانشوران بزرگ عصر خود شاگردی کرد و در سال 1303 ق راهی مشهد شد تا يک سال را در اين شهر بماند. پس از آن برای ادامه تحصيل راه نجف را در پيش گرفت و و تا سال 1311 که بار ديگر برای سه سال به مشهد آمد در آن جا بود.
در مشهد، روزها را به شرکت در جلسات درس علما می‌گذراند و شب‌ها را به بيتوته در حرم مطهر امام رضا(ع) و ختم قرآن مشغول بود. وی بر اين باور بود که همه دانش‌ها را بايد آموخت و حرمت برخی از فنون به معنی منع از استفاده از آنها و نه به مفهوم حرمت فراگيری آنهاست. بازگشت به حوزه نجف، سفر به اصفهان و کوچيدن به شيراز برای آموختن کتاب قانون ابن‌سينا از محضر حاج ميرزا جعفر طبيب از ديگر حوادث سال‌های زندگی اوست. يک سال از مسير بوشهر راهی سرزمين وحی شد، و به محض پياده شدن از کشتی، پياده راه مدينه راه در پيش گرفت، از آن جا احرام بست و پياده به مکه رفت تا حج گزارد. سال 1329 ق که به مشهد آمد تا آخر عمر در اين جا ماند و برای رفع نيازهای معنوی مردم کوشيد. باری که از او خواسته شد تا برای مراجعات مردم وقتی تعيين کند، پاسخ داد: «ليس عند ربنا صباح و لا مساء؛ آن کس که برای رضای خدا به خلق خدمت کند، نبايد وقت معين کند».
پی از ابتلای به بيماری، نخست به بيمارستان و آن گاه به دليل درخواست‌های پياپی مردم برای ملاقات و عيادت، به منزل يک از نزديکان خود رفت و يک ماه آخر عمر را در آن جا ماند و سرانجام در روز 17 شعبان 1361ق برابر با 1321 ش در 82 سالگی درگذشت و پيکرش در کنار ايوان عباسی صحن عتيق (انقلاب) دفن شد.
کرامات اين انسان وارسته جايگاه والايی را در چشم مردم مشهد به او داده بود. روز ارتحالش که مصادف با ايام اشغال خراسان به دست نيروهای شوروی بود، تمام شهر تعطيل بود و حالت فوق‌العاده اعلام شد و سربازان روسی سراسر مسير تشييع جنازه او از سمزقند تا حرم مطهر را زير نظر داشتند.
11- انصاری ـ محمود (1305- 1377 ش)
حاج شيخ محمود انصاری فرزند ميرزا فضل الله در مشهد متولد شد. پدرش کاسبی متدين و زهدپيشه بود. پس از آموختن دروس ابتدايی به توصيه مرحوم ميرزا مهدی اصفهانی، برای تحصيل علوم دينی وارد حوزه علميه شد و درس‌های خود را از شاگردی نزد حاج شيخ زين العابدين تنکابنی آغاز کرد و سپس در نزد بزرگان حوزه زانو زد و ادبيات و اصول و فقه و معارف را در نزد آنان آموخت. با حضور آيةالله ميلانی در مشهد، از شاگردان درس خارج ايشان شد و همزمان، به تدريس آموخته‌های خود پرداخت. حافظه قوی و جاذبه سخن وی سبب شد که علمای مشهد از وی بخواهند که به وعظ و خطابه روی آورد، با پرداختن به اين امر به شهرتی فراوان دست يافت و در مجالس بزرگ مذهبی مشهد که در بيوت علمای شهر برگزار می‌شد به سخنرانی می‌پرداخت. او که انسانی وارسته، خداترس، بااخلاص، پشتيبان ولايت بود و طبعی بلند داشت، بيش از پنجاه سال در اين شهر به هدايت و ارشاد مردم و تبيين معارف والای اهل بيت (ع) مشغول بود و سرانجام در پس يک دوره طولانی بيماری، روز سوم بهمن 1377 دار فانی را وداع گفت و در صحن آزادی حرم مطهر امام رضا(ع) به خاک سپرده شد.
12- بجنوردی ـ محمد تقی(م 1314 ق)
او اهل بجنورد بود و برای تحصيل علوم دينی به نجف رفت و نزد صاحب جواهر و شيخ مرتضی انصاری فقه و اصول را فرا گرفت و به مشهد آمد. به نوشته اعتماد السلطنه، مردم ولايت خراسان اعتماد عجيبی به وی داشتند. حاج سياح هم در خاطرات خود از تقوا و ورع او تجليل بسيار کرده است.
در جريان نهضت تنباکو، بيت شيخ قطب معنوی آن روز خراسان شمرده می‌شد، با اين حال ايشان چندان که بايد با گسترش نهضت موافق نبود و شرايط را مناسب نمی‌ديد. شايد از دسايس دولت‌های بيگانه که نمايندگی‌های فعالی در خراسان داشتند، بيمناک بود. خانه او در ابتدای خيابان شيرازی مشهد، در کوچه‌ای به نام خود وی، تا همين چند سال پيش محل برگزاری پرشورترين مجالس روضه‌خوانی در ايام عاشورای حسينی بود؛ اما با تخريب آن در جريان توسعه حريم حرم، اکنون نام وی بر حسينيه‌ای در خيابان سجادی مشهد نهاده شده است. وی شب چهاردهم صفر 1314 ق زندگی را بدرود گفت و در رواق دارالسياده حرم مطهر امام رضا(ع) به خاک سپرده شد.
13- بهاءالدين عاملی ـ محمد (953-1030 يا 1031ق)
بهاءالدين محمد معروف به شيخ بهائی، دانشمند نامدار قرن دهم و يازدهم هجری و متبحر در فقه، حديث، نجوم، رياضی، هندسه، طب و معماری، فرزند حسين بن عبدالصمد در اصل از جبل عامل لبنان است و نسبش به حاث همدانی، صحابی معروف امام علی(ع) می‌رسد. وی در شهر بعلبک لبنان به دنيا آمد و در عصر شاه طهماسب صفوی، همراه پدر به ايران کوچيد، در آغاز به اصفهان و از آن جا به قزوين رفت و سرانجام به مشهد آمد. استادانش جز پدر، مولانا عبدالله مدرس يزدی، مولانا عبدالله شوشتری، مولانا افضل قاينی و عمادالدين محمود بودند. به سال 1006 که در اصفهان بود، به امامت مردم و تدريس فقه و حديث مشغول بود و نامدارانی چون ملاصدرای شيرازی، ملا محمد تقی مجلسی، نظام الدين محمد قرشی، ملاصالح مازندارانی، ملا محسن فيض کاشانی، ملاخليل قزوينی در شمار شاگردان او هستند.
وی که به سير و سياحت عقيده و علاقه بسيار داشت، سال‌ها در عراق و شام و مصر و حجاز و بيت‌المقدس و ايران به سر برد و با دانشمندان و بزرگان فقها و حکما و ارباب سلوک آمد و شد داشت.
در واپسين سال‌های زندگی خود، از منصب شيخ الاسلامی که بزرگترين مقام دينی و معنوی ايران آن روز بود، کناره گرفت و به سير وسلوک پرداخت و سرانجام در روز سه شنبه دوازدهم شوال 1030 يا 1031 در اصفهان به ديار باقی شتافت. علامه مجلسی بر پيکرش نماز خواند و جنازه‌اش به دستور شاه عباس صفوی به مشهد حمل شد و در جوار مرقد منور امام رضا(ع) مدفون گرديد. همان جايی که سال‌ها در کنار آن زيسته و بسياری از توانايی هنری خود را در ساخت بناهای آن بروز داده بود.
14- تبريزی ـ غلامحسين (1260-1359ش)
آيةالله حاج شيخ غلامحسين تبريزی معروف به "ترک" در يکی از روستاهای شبستر چشم به جهان گشود، نخست در مدرسه طالبيه تبريز علم آموخت، آن گاه به نجف رفت و از خرمن درس آخوند خراسانی و ملا محمد کاظم يزدی و شريعت اصفهانی خوشه برگرفت.
پس از بازگشت به تبريز، به فعاليت‌های اجتماعی مذهبی روی آورد و جمعيت "ديانت اسلامی" را بنيان نهاد و به تدريس معارف اسلامی پرداخت. نوآوری او در مقاله‌نويسی در نشريه "تذکرات ديانتی" تبريز، مايه ستايش وی از جانب علمای قم و مشهد شد. به گفتگوی ميان اديان توجه ويژه‌ای داشت و با برنامه‌های رضاخان آشکارا مخالفت می‌کرد. پس از کوچيدن به مشهد، همسر باردارش را در گريز از مأموران کشف حجاب، از دست داد. در مشهد ازدواج کرد و به رويارويی با انديشه‌های کسروی، که از تبريز با او و افکارش آشنا بود، پرداخت و مدتی نيز مجلات "راحت" و "ندای حق" را در پاسخ شيخ مردوخ کردستانی انتشار داد.
پس از ترور ناکام کسروی که نواب صفوی به مشهد آمد، با کمک حاج شيخ در يکی از روستاهای اين شهر پنهان شد و پس از اعدام نواب، برايش مجلس يادبود گرفت و مسئوليت "مبارزان اسلام" يکی از شاخه‌های فدائيان اسلام را خود عهده‌دار شد.
او که همواره به برپايی نماز جمعه اعتقاد داشت، تا زنده بود، در محراب و منبر نماز جمعه بر مردم امامت داشت، و پس از پيروزی انقلاب اسلامی نيز تنها پس از درگذشت او در سال 1359 بود، که از سوی امام خمينی برای مشهد امام جمعه‌ای منصوب شد.
وی دارای انديشه‌ای بلند، ذهنی پاک و اخلاقی نيکو بود و هرگز از دعا و نيايش و راز و نياز در خلوت، و کمک به بينوايان غفلت نداشت.
روز اول شعبان 1400 ق برابر با 25 خرداد 1359 در مشهد درگذشت و در ضلع شمالی رواق دارالسلام حرم امام رضا(ع) به خاک سپرده شد.
15- تربتی ـ عباس (؟-1322ش)
ملاعباس تربتی معروف به «حاج آخوند» در روستای «کاريزک ناگهانی» در 15 کيلومتری تربت حيدريه به دنيا آمد. پدرش ملاحسينعلی که اندک سوادی داشت، او را نخست به مکتب روستا، و آن گاه برای ادامه تحصيل به مدارس تربت حيدريه فرستاد. او پس از شاگردی نزد حاج آخوند حاج ملا عبدالحميد و فراگيری صرف و نحو و مقدمات اصول و فقه، راهی مشهد شد و به درخواست پدر به روستا برگشت تا ازدواج کند و به زراعت بپردازد و روزهای آخر هفته را به تربت رود و درس بياموزد.
در سال 1326 ق، در سفری هفته ماهه، پياده راهی کربلا شد و پس از آن در محضر حاج شيخ علی اکبر تربتی، از شاگردان آخوند خراسانی که به‌تازگی از نجف به تربت آمده بود، درس کفايه را آموخت و در شهر تربت مشغول اقامه جماعت و تدريس شد.
او که مردی هوشمند و ژرف‌بين بود، در ماجرای جنبش مشروطه همواره از اهداف اين نهضت مردمی پشتيبانی می‌کرد.
در سال 1300 ش، چند ماهی را در مشهد گذراند و در مسجد گوهرشاد به اقامه جماعت و منبر پرداخت. شخصيت معنوی او آميزه‌ای از انعطاف و تأثيرگذاری بود، يکی از مقامات انتظامی آن زمان، اعتراف کرده است که از وی می‌ترسد؛ چون اگر حاج آخوند نفرين کند، اثر می‌کند!
آخوند ملاعباس، پدر مرحوم حاج شيخ حسينعلی راشد، خطيب و سخنور توانا و نامور است که شرح زندگانی وی در جای خود خواهد آمد.
وی در 24 مهر 1322 ش در تربت حيدريه درگذشت و جنازه‌اش پس از انتقال به مشهد، در غرفه ضلع شمال غربی صحن آزادی حرم مطهر امام هشتم(ع) به خاک سپرده شد.
16- تهرانی ـ جواد (1283- 1368 ش)
آيةالله حاج ميرزا جواد آقا تهرانی از مردان يگانه اين دوران است که نامش يادآور اخلاق و شخصيتش نماد قداست و زهد راستين است.
وی در تهران زاده شد و پس از تحصيل در مدارس آن شهر، به قم رفت و از آن جا راهی نجف شد، ولی به دستور مادر، به تهران بازگشت. در سال 1312ش به مشهد آمد و از محضر بزرگانی چون ميرزا مهدی اصفهانی و حاج شيخ مجتبی قزوينی بهره برد. سال‌ها به تدريس خارج فقه و تفسير قرآن پرداخت. فلسفه را نيک می‌دانست اما هرگز خود را در عقليات صرف و انديشه‌های انتزاعی گرفتار نکرد. بر اين باور بود که حقيقت را تنها بايد از سرچشمه پاک وحی و معارف معصومان برگرفت.
رفتارش نشانه زهد و پارسايی بود و گفتارش بيان حق.
در نهضت اسلامی و مردمی ايران، همواره در صف مقدم مبارزه بود، و از رهبران انقلابی شهر مشهد شمرده می‌شد. حضورش در مجلس خبرگان قانون اساسی، و همرزمی‌اش با حماسه‌آفرينان دفاع مقدس، نشانگر باور راستين او به فعاليت‌های ثمربخش اجتماعی بود. هر گاه به جبهه می‌رفت، کفن خويش را برمی‌داشت و می‌فرمود: هر جا شهيد شدم، يا مُردم، همان جا دفنم کنيد.
وی پس از 85 سال زندگی پربرکت، در مشهد درگذشت و بنا به وصيت خويش پس از طواف حرم امام هشتم(ع)، در بهشت رضا(ع) گورستان عمومی شهر، و در کنار شهيدان انقلاب و جنگ به خاک سپرده شد.
شرح حال مفصلی از او را در اين‌جا بخوانيد.
17- تهرانی ـ حسنعلی (م 1325 ق)
در تهران به دنيا آمد و پس از آشنايی با مقدمات، عازم نجف شد و سال‌ها از محضر علامه ملاعلی نهاوندی بهره برد. سپس به سامرا رفت و در شمار شاگردان ميرزای شيرازی در آمد و تقريرات درس او را به رشته تحرير کشيد. در زمان حيات ميرزا، گاه جای او به اقامه جماعت می‌پرداخت و پس از فوت استاد در سال 1314 ق به تهران بازگشت و مورد استقبال ارباب معرفت قرار گرفت.
ناسازگاری وی با ارکان رژيم قاجار، موجب شد که برای هميشه، زادگاه خويش را به قصد زيستن در مشهد ترک کند. او سال‌ها به پارسايی زيست و به تدريس فقه و اصول اهتمام ورزيد و مقبوليت عامه يافت و کراماتی از او نمايان شد.
اين عالم ربانی که جد مادری آيةالله مرواريد از علمای معاصر مشهد بود، سرانجام در روز شنبه 14 رمضان 1325 ق به سرای ماندگار شتافت و پيکر پاکش در صفه قوام شيرازی که پنجره آن به توحيدخانه حرم امام رضا(ع) گشوده می‌شود به خاک سپرده شد.
18- ثقفی ـ محمد (1313 – 1405 ق)
ميرزا محمد ثقفی فرزند ميرزا ابوالفضل و پدر همسر حضرت امام خمينی رهبر کبير انقلاب اسلامی ايران، از علما و مفسران معاصر بود. وی در سال 1313 در تهران زاده شد و پس از فراگيری مقدمات به قم رفت تا در محضر آيةالله شيخ عبدالکريم حائری و آيةالله سيد ابوالحسن رفيعی قزوينی شاگردی کند. پس از هفت سال اقامت در قم و کسب اجازه روايت و اجتهاد از استادانش به تهران بازگشت و تا پايان زندگی در آن شهر ماند و به تأليف کتاب و ارشاد و هدايت مردم پرداخت. هنگامی که درگذشت، پيکرش را به مشهد آوردند و در جوار امام هشتم(ع) به خاک سپردند.
19- جعفری ـ محمدتقی (1304 - 1377 ش)
علامه محمدتقی جعفری فرزند کريم، از برحسته‌ترين چهره‌های علمی روزگار ما بود. او به سال 1304 در شهر تبريز به دنيا آمد و همه عمر خويش را به آموزش و پژوهش گذراند. علم‌آموزی را از مدرسه طالبيه تبريز در شرايطی آغاز کرد که به دليل مشکلات مالی، ناچار بود نيمی از روز را به کار بپردازد. سپس به مدرسه مروی تهران رفت و در محضر آيةالله شيخ محمدرضا تنکابنی و ميرزا مهدی آشتيانی سطوح و فلسفه را آموخت. آن گاه به قم و سرانجام به نجف رفت و نزد بزرگان آن حوزه به شاگردی نشست و در همان جا به آموختن فلسفه در محضر شيخ صدرای قفقازی و شيخ مرتضی طالقانی پرداخت و با مطالعه کتاب‌های روز، بر گستره دانش خويش افزود، پس از 11 سال به ايران بازگشت و در شهرهای قم و مشهد سکونت کرد و در پايان تهران را برای اقامت برگزيد و در مدرسه مروی به تدريس پرداخت. او با مجامع و شخصيت‌های علمی داخلی و خارجی رابطه برقرار کرد و صدها سخنرانی مهم در حوزه فرهنگ و فلسفه و معراف الهی در محافل دينی و علمی ايراد نمود.
علاقه فراوان وی به مولانا جلال الدين رومی و کتاب مثنوی معنوی سبب شد که به شرح گسترده افکار و انديشه‌های مولوی بپردازد و کشف الابيات مثنوی را به عنوان «از دريا به دريا» فراهم آورد. پس از آن، به شرح و تفسير درازدامنی از کتاب شريف «نهج البلاغة» دست يازيد و پروپيمان‌ترين تفسير فارسی اين کتاب را نوشت.
وی که در سال 1377 برای درمان بيماری خود، به انگلستان رفته بود، همان‌جا در گذشت و پيکرش به مشهد آورده شد و پس از آيين تشييع باشکوهی در رواق درالزهد حرم مطهر امام رضا (ع) به خاک سپرده شد.
20- حافظيان ـ سيد ابوالحسن (1282-1360 ش)
در مشهد زاده شد و در همين شهر به فراگيری ادبيات و طب و فقه و اصول اخلاقی پرداخت. به سير و سلوک رو آورد و علوم غريبه را فرا گرفت و از محضر بزرگانی چون مرحوم شيخ حسنعلی اصفهانی بهره برد.
در مراوده‌اش با مرحوم حاج شيخ مجتبی قزوينی با شخصيت برجسته سيد موسی زرآبادی آشنا شد و به شوق ديدار وی راه قزوين را در پيش گرفت. پيرامون اين سفر، خودش چنين سروده است:
... حاليا يک سفر به قزوين کن
قلب پاکيزه را تو تزيين کن
بين چه دريای علم و فضل و کمال
واقف رازها ز قبل سؤال
رادمردی بزرگمرد و عليم
صاحب نفس مطمئن و حکيم
چون رسيدم به خدمتش حيران
شدم از آن فرشته انسان...
علاقه به دانش‌های کمترشناخته شده بشری و گرايش به رياضت‌های انسان‌ساز او را به سرزمين رازآلود هندوستان کشانيد. در همان‌جا، و دقيقاً در پی رياضت‌های طولانی بر فراز تپه «صوفی پوره» واقع در دامنه کوه ترال کشمير بود که به نگارش مهمترين اثر خود، يعنی «لوح محفوظ» پرداخت.
او در هند با دختر يکی از ايرانيان مقيم در آن سرزمين ازدواج کرد و در سال 1320 ش به ايران بازگشت و سال‌ها در يکی از حجره‌های فوقانی صحن عتيق حرم امام رضا(ع) به عبادت مشغول شد.
يکی از مهمترين آثار به‌جامانده از وی، طراحی و ساخت ضريح مطهر امام رضا(ع) است که تا همين چندی پيش بر مزار پاک آن امام نصب بود.
وی در سال 1360 ش درگذشت و در رواق دارالسرور آستان مقدس رضوی به خاک سپرده شد.
21- حجت طباطبائی ـ سيد محمدباقر (1298- 1380 ش)
وی از تبار فقيه نامدار تشيع مرحوم صاحب رياض است و پدر و عمويش ازمراجع تقليد شهر مقدس کربلا بودند. او نزد بزرگانی چون آيات عظام سيدابوالحسن اصفهانی، بروجردی و ميلانی درس خواند و از همه آنها اجازه اجتهاد گرفت.
در پی ازدواج با دختر مرحوم آيةالله حاج شيخ مرتضی آشتيانی به مشهد کوچيد و در جلسات درس مرحوم حاج شيخ هاشم قزوينی حاضر شد و تا پايان عمر در مشهد ماند و به تدريس علوم و معارف اسلامی پرداخت.
وی در دی ماه 1380 ش و در پی ايست قلبی به سرای جاودان شتافت و پيکر پاکش در صحن آزادی حرم مطهر امام رضا(ع) دفن شد.
22- حرّ عاملی ـ محمد (1033-1104 ق)
شيخ محمد معروف به حرّ عاملی، از بزرگان فقه جعفری و نامداران حديث شيعه است. وی در مَشغری، يکی از روستاهای ناحيه بقاع لبنان زاده شد و نزد عمويش شيخ محمد حرّ و شيخ علی دايی پدرش، و زين الدين صاحب کتاب معالم الدين دانش آموخت. به اغلب کشورهای اسلامی سفر کرد، چندبار حج گزارد، در راه خراسان مدتی در اصفهان ماند و به دربار شاه سليمان صفوی آمدوشد داشت. در حدود سال 1080 ق به مشهد آمد و 24 سال در جوار مزار منور امام رضا(ع) زيست. مهمترين اثرش يعنی کتاب معروف «وسائل الشيعة الی تحصيل مسائل الشريعة» هنوز هم يکی از محورهای مطالعاتی حديث شيعه در حوزه‌های علميه است. کتاب «الجواهر السنية» نيز مجموعه‌ای از احاديث قدسی است که با تلاش وی گردآوری شده و کتاب «هداية الامة الی احکام الائمة» هم گزيده‌ای از همان کتاب وسائل اوست که بيشتر احاديث فقهی را در خود دارد.
شيخ با اين نوشته‌ها و ديگر آثار گرانسنگ خود، خدمت بزرگی در ماندگاری احاديث شيعه و پاسداشت ميراث پربار کرده است. وی در پايان سال‌های پايانی عمر، تمام تلاش خود را مصروف نوشتن شرحی بر کتاب وسائل کرد، ولی به نگارش کامل آن موفق نشد.
شيخ در 21 رمضان 1104 ق در مشهد درگذشت و در يکی از غرفه‌های زيرين صحن عتيق حرم مطهر امام رضا(ع)، به خاک سپرده شد.
23- حسينی تهرانی ـ سيد محمد حسين (1345-1416ق)
علامه سيدحمد حسين، فرزند مرحوم آيةالله حاج سيد محمد صادق نخست در يکی از رشته‌های صنعتی دانش آموخت، ولی در سفر به مشهد به دست مرحوم آيةالله ميرزا محمد تهرانی، صاحب مستدرک بحارالانوار که از علمای عصر و دايی پدری وی بود، به لباس روحانيت درآمد و به تحصيل علوم الهی روی آورد. در سال 1364 ق به قم رفت و در مدرسه حجت اقامت گزيد و به شاگردان علامه طباطبائی پيوست. همزمان اصول و فقه را از ديگر بزرگان حوزه فرا گرفت و در سال 1370 ق برای پيمودن پله‌های بالاتر علمی، راهی نجف شد.. هفت سال بعد به تهران بازگشت و در مسجد قائم خيابان سعدی به نشر احکام اسلامی و ارشاد مردم و تهذيب نفوس پرداخت و پس از 24 سال، در سال 1400 ق رهسپار مشهد مقدس شد و تا واپسين دم عمر در اين جا ماند و به تربيت شاگردان بسيار و نگارش کتاب‌های فراوان پرداخت. آثاری چون، الله شناسی، امام شناسی، معادشناسی، مهر تابان، لب اللباب و.... در شمار کتاب‌های ارزشمند اوست.
سرانجام در سال 1416 ق به رحمت ايزدی رفت و پيکر مطهرش پس از تشييعی باشکوه در جوار مزار مولايش امام هشتم(ع) در ضلع جنوب شرقی صحن انقلاب دفن شد.
24- خادمی اصفهانی ـ سيد حسين (1280-1363ش)
آيةالله سيد حسين خادمی فرزند سيد ابوجعفر و نوه آقا سيد صدرالدين عاملی است. در اصفهان زاده شد و مقدمات را نزد شيخ علی يزدی و آقا ميرزا اردستانی و آقا ميرزا احمد اصفهانی فرا گرفت. سطح را از آخوند ملاعبدالکريم جزی و حاج سيد علی نجف آبادی و کفايه را در محضر آيةالله سيد محمد نجف آبادی آموخت. برای فراگيری درس خارج نزد حاج ميرزا محمدصادق يزدآبادی زانو زد. آن گاه به نجف رفت و از درس آيات عظام سيدابوالحسن اصفهانی و آقا ضياء عراقی بهره برد و کلام را در حلقه درسی آيةالله شيخ جواد بلاغی و رجال را از آيةالله آقا سيد جواد ابوتراب خوانساری آموخت.
سال 1347 ق به اصفهان بازگشت و در مدرسه صدر به تدريس و اقامه جماعت پرداخت. در جريان کشف حجاب با حکومت وقت مبارزه کرد و از آغاز اوج‌گيری انقلاب اسلامی، منزل وی در اصفهان محل برگزاری مجالس سخنرانی و تحصن انقلابيون بود.
از سوی امام خمينی، مأمور رسيدگی به امور حوزه علميه اصفهان شد و در کنار فعاليت‌های اجتماعی، به تأليف کتب و آثاری در زمينه مسائل فقه و اصول پرداخت.
20 اسفند 1363، پس از يک دوره بيماری طولانی، در 86 سالگی درگذشت و پيکرش را پس از تشييع به مشهد آوردند و در رواق دارالسلام حرم مطهر امام رضا(ع) دفن کردند.
25- خالصی ـ محمد مهدی (1276- 1343ق)
آيةالله شيخ محدمهدی خالصی، فرزند شيخ حسين در «کرخ» کاظمين به دنيا آمد. بعد از فراگيری مقدمات در زادگاه خود، به دستور پدر، برای شرکت در درس ميرزا حبيب رشتی و آخوند خراسانی به نجف رفت، سپس برای حضور در درس ميرزا محمدحسن شيرازی راهی سامرا شد. با اخذ درجه اجتهاد به کاظمين بازگشت و به تدريس آموخته‌های علمی خود پرداخت. شيوه تدريس خاص او، جمع زيادی را به محضرش کشانيد و بيان نافذ و تقوا و نفوذ روحانی‌اش در ميان مردم، بيت او را به پناهگاه معنوی مؤمنان بدل کرد.
او که مرد سياست بود، در همه امور اجتماعی تأثير می‌گذاشت و در نهضت مشروطيت ايران و برپايی نظام پارلمانی در دولت عثمانی هم نقش‌آفرين بود. وی سال‌ها با نفوذ و حضور انگليس در عراق مبارزه کرد و در سال 1341 ق به دستور دولت دست‌نشانده عراق دستگير و به جزيره «هنگام» هند تبعيد شد ولی با تظاهرات طرفدارانش، پيش از پياده شدن از کشتی، او را به يمن بردند و از آن جا در مراسم حج شرکت کرد و در همان مراسم، از سوی هيأت‌های اعزامی دولت ايران، به ايران دعوت شد. در پی پذيرش اين دعوت با کشتی به بندرعباس آمد و به هنگام پياده شدن، هدف 12 گلوله از سوی يکی از افسران انگليسی و يکی از کارمندان شرکت نفت انگليس قرار گرفت.
در اعتراض به اين حادثه، علمای مقيم عتبات با راهنمايی آيةالله نائينی و سيدابوالحسن اصفهانی راهی ايران شدند. خالصی پس از رهايی از زخم اين عمليات تروريستی، ابتدا به قم و اصفهان و آن گاه به مشهد آمد و در اين جا مورد استقبال مردم و سردار اسعد بختياری استاندار خراسان قرار گرفت.
آثار علمی فراوانی از وی به جا مانده که بسياری از آنها بارها به چاپ رسيده است.
وی در روز 11 رمضان 1343ق در مشهد به ديار باقی شتافت و پيکرش در حجره پشت صفه غربی رواق دارالسياده حرم امام رضا(ع) به خاک سپرده شد.
26- خامنه‌ای ـ سيد جواد (1313- 1406 ق)
آيةالله سيدجواد خامنه‌ای فرزند آيةالله سيدحسين، عالم بزرگ و امام مسجد جامع تبريز، در نجف به دنيا آمد و همراه خانواده، در کودکی به تبريز کوچيد. سال‌های نوجوانی را در رويدادهای مهم مشروطيت گذرانيد و مصلوب کردن بزرگان تبريز در روز عاشورا به دست روس‌ها را به چشم خود ديد.
تا سال 1336 ق که به مشهد آمد، در تبريز به تحصيل مشغول بود و در مشهد از محضر برزگانی چون ميرزا محمد آقازاده، حاج آقا حسين قمی و حاج فاضل خراسانی بهره برد.
در سال 1345 ق رهسپار نجف شد و درس آيات عظام ميرزای نائينی و سيدابوالحسن اصفهانی را دريافت، سپس به مشهد بازگشت و پس از ازدواج با دختر مرحوم آيةالله حاج سيد هاشم نجف آبادی، در همين شهر ماندگار شد. حضرت آيةالله سيدعلی خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی و سه فرزند پسر و يک دختر، ثمره اين ازدواج است.
ايشان سال‌ها در مشهد به تدريس و اقامه جماعت مشغول بود و در دوران مبارزات مردم دلير ايران، به دليل نقش فرزندانش در رهبری انقلاب، رنج بسياری را به جان خريد.
وی در 15 تيرماه 1365ش برابر با 28 شوال 1406 ق در مشهد درگذشت و پيکرش پس از تشييعی گسترده، در رواق توحيدخانه به خاک سپرده شد.
27- خراسانی ـ ملاهاشم (1284- 1352 ق)
اين فقيه و تاريخ‌نگار، فرزند مرحوم محمدعلی بود که نام‌آوری‌اش در فقه، مردم را به پيروی از او واداشته بود. وی در مشهد زاده شد، به نجف رفت و پس از فراگيری علوم حوزه به مشهد بازگشت و به تدريس و تأليف رو آورد و کتاب‌های سودمندی را به نگارش کشيد. از معروف‌ترين آثارش کتاب «منتخب التواريخ» به فارسی است که در آن بيشتر رخدادهای روزگار خود، به ويژه به توپ بسته شدن حرم مطهر به دست نيروهای روس را به تفصيل بازگفته است.
وی در 68 سالگی بدرود حيات گفت و در رواق دارالحفّاظ به خاک سپرده شد.
28- دامغانی ـ محمدکاظم (1316- 1401 ق)
وی در روستای شمس آباد دامغان پا به عرصه هستی نهاد و در کودکی پدر و مادر خود را از دست داد و با دشواری بسيار به فراگيری دانش پرداخت و برای ادامه تحصيل به مشهد آمد. پس از چندی اقامت در منزل يکی از خويشان، در مدرسه دو درب حجره‌ای گرفت و نزد ميرزا عبدالجواد اديب نيشابوری و فاضل بسطامی با علوم ادب آشنا شد. کتاب قوانين را نزد مرحوم شهرستانی، سطوح را خدمت شيخ حسن برسی و شيخ محمد قوچانی و شيخ محمد نهاوندی آموخت و محضر بزرگانی چون مرحوم آقازاده، ميرزا مهدی اصفهانی و حاج آقا حسين قمی را درک کرد و از ميرزای نائينی، سيدابوالحسن اصفهانی، اجازه اجتهاد گرفت و از شيخ آقابزرگ تهرانی و علامه سمنانی و مرحوم بروجردی، مجاز به روايت شد.
وی در مشهد کرسی تدريس داشت ولی پس از واقعه مسجد گوهرشاد خانه‌نشين شد و از همه مشاغل درسی و قضايی کناره گرفت. تنها پس از شهريور 1320 ش بود که حاضر شد برای بازسازی حوزه علميه مشهد پا پيش نهد.
صراحت لهجه و پرهيز از تظاهر، از ويژگی‌های او بود.
وی در سال 1401ق برابر با 1360 ش درگذشت و در رواق دارالزهد حرم مطهر امام رضا(ع) دفن شد.
29- زاهدی ـ جعفر (1335- 1419ق)
نياکان وی اهل بروجرد و مقيم مشهد بودند و او در مشهد زاده شد. ادبيات عرب را نزد شيخ محمد تقی شاهرودی و شيخ محمد کاظم دامغانی و شيخ حسن هروی و اديب دوم خواند و سطح را در محضر شيخ هاشم و شيخ مجتبی قزوينی فرا گرفت.
پس از فراگيری درس خارج در محضر بزرگان، از سال 1337 ش به تدريس در دانشکده معقول و منقول (الهيات) دانشگاه فردوسی مشهد پرداخت و شاگردان بسياری را تربيت کرد.
وی به دليل داشتن مقام ارجمند علمی، موفق به دريافت اجازه روايی از عالمان فراوانی شد.
از سال 1356 ق در مدرسه نواب و خيرات‌خان به تدريس فقه و اصول و تفسير و حکمت پرداخت و کتاب‌های آموزنده بسياری را نگاشت. وی در سال 1419ق برابر با 1377 ش در سن 84 سالگی در مشهد به سرای باقی شتافت.
30- سبزواری ـ حسين (1309- 1386 ق)
آيةالله حاج ميرزا حسين سبزواری مشهور به فقيه سبزواری فرزند آيةالله ميرزا موسی، در شهر سامراء به دنيا آمد و در سال 1318 ق همراه پدرش راهی سبزوار شد و در آن‌جا مشغول تحصيل شد و هشت سال بعد به مشهد آمد و در مدرسه فاضل‌خان حجره گرفت و در محضر بزرگان دانشوری چون حاج شيخ حسن برسی، ميرزا محمدباقر مدرس رضوی، ميرزا عبدالجواد اديب نيشابوری و ديگران علم آموخت.
پس از ازدواج بار ديگر به سبزوار بازگشت و شش سال در آن‌جا ماند و ضمن تدريس، خارج فقه و اصول را از محضر پدر و حکمت را از افتخارالحکماء، شاگرد حاج ملاهادی سبزواری فرا گرفت. آن گاه به نجف رفت و در پيشگاه ميرزای نائينی و سيد ابوالحسن اصفهانی و آقا ضياء عراقی و حاج سيد محمد فيروزآبادی زانو زد و با دريافت اجازه اجتهاد از آنان، به «فقيه سبزواری» مشهور شد.
با پيمودن اين پله‌های دانش‌اندوزی، به درخواست سبزواريان، به خراسان آمد و در مشهد اقامت گزيد و به تدريس اقامه جماعت و خدمات اجتماعی پرداخت. مدرسه باغ رضوان، تکيه سيدها، تکميل درمانگاه رازی، احداث 120 باب منزل در خيابان نخريسی و 25 باب در خيابان خواجه ربيع، برای اسکان سيل‌زدگان، و ساخت دهها باب مسجد در سطح شهر مشهد، از کارهای عام المنفعه اوست. در شمار اقدامات خيرخواهانه او بايد از تهيه زمين و احداث دهها باب منزل برای طلاب، در منطقه‌ای از شهر مشهد که اينک به نام «کوی طلاب» مشهور است، ياد کرد.
وی در 77 سالگی، درگذشت و در گورستان عمومی باغ رضوان در ناحيه شمالی حرم مطهر امام رضا(ع) به خاک سپرده شد.
31- سعيدی کاشمری ـ محمد صادق ( 1312- 1375ش)
آيةالله شيخ محمدصادق سعيدی کاشمری فرزند شيخ علامحسين، از محققان و مفسران و لغت‌شناسان معاصر خراسان است. وی در روستای فرشه از توابع کاشمر زاده شد و تا سيزده سالگی در محضر پدر به آموزش پرداخت. سپس به کاشمر رفت و نزد برادر بزرگش به تحصيل ادامه داد.
در سال 1335ش از سوی آيةالله امامی نوری، رياست حوزه علميه کاشمر راهی نجف شد و در مدرسه طباطبائی يزدی سکونت يافت و از محضر آيةالله خوئی، سيد عبدالاعلی سبزواری، ميرزا باقر زنجانی و علامه فانی اصفهانی بهره برد. و توفيق داشت که از شيخ آقابزرگ تهرانی اجازه‌نامه روائی بگيرد.
وی در سال 1343 برای تجديد ديدار به ديار خود بازگشت، و به اصرار مرحوم امامی نوری، در کاشمر ماندگار شد. با ماندن وی، حوزه کاشمر و سه مدرسه علميه‌اش رونقی تازه يافت. مرحوم سعيدی تا سال 1362ـ که به مشهد آمد ـ در شهر خود اقامت کرد و علاوه بر پرداختن به امور علمی و نگارشی، حدود سی بنای خيريه، اعم از مسجد و مدرسه و حسينيه و درمانگاه و صندوق قرض‌الحسنه ساخت. تسلط او به ادبيات به گونه‌ای بود که هزاران بيت شعر عربی و فارسی را از حفظ داشت و کفايةالاصول و تفسير قرآن را بسيار زيبا و جذاب تدريس می‌کرد.
وی در 19 ارديبهشت سال 1375 در مشهد به رحمت خدا رفت و در رواق دارالزهد حرم مطهر امام رضا(ع) به خاک سپرده
پخش آنلاین مداحی » فعال سازی